بهتر است پیش از آنکه درباره روش های افرایش عزت نفس در کودکان صحبت کنیم، معنای عزت نفس را بدانیم. عزت نفس از آن دسته مفاهیمی است که معنای واحدی برای آن وجود ندارد و از معنای آن تفاسیر گوناگونی می‌شود. برای مثال کریستوفر مراک در کتاب عزت نفس خودش بیان می‌کند ما هنوز به نقطه‌ای نرسیده‌ایم که اتفاق نظر قطعی روی عزت نفس داشته باشیم. تا آخر مقاله همراه گروه تخصصی دکتر مرجان محمدیان باشید.
عزت نفس یا Self-esteem را در روانشناسی می‌توان به این شکل تعریف کرد:« هر فردی نسبت به ارزش‌های خودش بازتاب و برآوردی دارد که به این ارزیابی نسبت به ارزش‌های خود در روانشناسی عزت نفس می‌گویند.» به زبان ساده‌تر به باور و اعتقادی که یک فرد درباره میزان ارزش و اهمیت خودش دارد، عزت نفس گفته می‌شود. این عزت نفس در هر فرد به تدریج و در طول زندگی و تجربیاتی که کودک آن را دریافت می‌کند به وجود می‌آید. اهمیت این ویژگی آنقدر بالاست که به عنوان یکی از ملاک‌های ضروری برای تربیت فرزند معرفی می‌شود و نادیده گرفتن آن می‌تواند به بروز بسیاری از مشکلات در بزرگسالی شود. به طور کلی وجود عزت نفس به افراد کمک می‌کند که تصویر مثبت و ارزشمندی را در درون نسبت به خودشان ایجاد کنند.
شاید بپرسید که چرا وجود عزت نفس و روش های افزایش عزیت نفس در کودکان در زندگی مهم است و پرورش و افزایش آن در کودکان به عنوان یک کار ضروری شناخته می‌شود؟ در پاسخ به این سوال مهم می‌توان مواردی را که به دلیل وجود و افزایش عزت نفس در فرد ایجاد می‌شود، بررسی کرد:
1. عزت نفس مهم‌ترین عامل برای انگیزه کودک یا فرد بزرگسال برای انجام کارها، فعالیت‌ها یا مشغول شدن به یک اقدام جدید است.
2. وجود عزت نفس و احترام به خود در کنار هم، می‌توانند فرد را به خودباوری و رشد فکری برسانند.
3. فردی که دارای عزت نفس کافی است، معمولا از پس هر کاری برمی‌آید و یا شکست و تجربه ناموفق در یک فعالیت را مقدمه‌ای برای پیشرفت می‌داند.
قبل از آنکه روش های افزایش عزت نفس در کودکان را بشناسید و آن را در روند تربیت کودک خود به کار بگیرید، بهتر است از نشانه‌هایی که به شما می‌گوید کودکتان به میزان کافی از این ویژگی بهره‌مند نیست، آگاه شوید:
اضطراب زیاد برای انجام فعالیت‌ها
اضطراب زیاد در انجام فعالیت‌ها یکی از نشانه‌های کمبود عزت نفس در کودکان است. البته باید این نکته را در نظر بگیرید که بروز اضطراب می‌توانند به خاطر عوامل گوناگونی به وجود بیاید. بنابراین نمی‌توان آن را فقط به کمبود عزت نفس در فرد نسبت داد.
برتر دانستن دیگران نسبت به خود (به‌ویژه گروه همسالان)
زمانی که کودک به اندازه کافی عزت نفس ندارد و این ویژگی به مقدار مناسب در او شکل نگرفته، عموما دیگران را از خودش برتر می‌داند. این برتری می‌تواند شامل ویژگی‌های ظاهری مانند چهره، اندام‌ها و ... و همچنین ویژگی‌های درونی مثل هوش و توانایی و ... باشد.
احساس شرم و اجتناب از فعالیت‌ها
کودک بدون عزت نفس یا با عزت نفس پایین معمولا احساس شرم دارد و به همین دلیل از حضور در فعالیت‌ها اجتناب می‌کند.
عدم توانایی در ابراز نیازها و خواسته‌ها
اگر کودک شما نمی‌تواند نیاز و خواسته خودش را به راحتی ابراز کند و در هر بار بیان آن دچار احساس فشار می‌شود، می‌تواند نشانه روشنی از عدم عزت نفس در او باشد.
ترس از شکست
کودکی که از کمبود یا عدم عزت نفس رنج می‌برد، از شکست می‌ترسد و در برخورد با هر نوع شکستی، بسیار سرخورده و غمگین می‌شود. حتی گاهی ممکن است که کودک کار خودش را بهتر از همسالانش انجام دهد. اما به دلیل عدم باور داشتن به خودش، همچنان از شکست خوردن واهمه داشته باشد.
اطمینان از عزت نفس کودک یکی از مولفه‌های مهم تربیت یا مراقبت از کودک است. کودکانی که از عزت نفس خوبی برخوردارند دارای حس خوب تعلق خاطر و ارزشمند بودن برای آنچه که هستند می‌باشند، درباره خود مثبت فکر می‌کنند و مایلند چیزهای جدیدی را امتحان کنند. به عنوان یک والد یا بزرگسالی که نقش مراقب را در زندگی یک کودک ایفا می‌کنید، می‌توانید با دانستن روش‌های صحیح تمجید کردن به افزایش عزت نفس در او کمک کنید تا بتواند از تلاش خود احساس افتخار کند. تمرکز بر میزان تلاش آنها، قابلیت انعطاف‌پذیری را در او می‌پروراند، نگرشی پایدار در او ایجاد می‌کند و به او کمک می‌کند از طریق تلاش برای رسیدن به هدفی خاص احساس خوبی نسبت به خود داشته باشند. شما همچنین می‌توانید با یاری کردن فرزندتان جهت موفقیت در موقعیت‌های اجتماعی، به پرورش بهینۀ عزت نفس کودک کمک کنید. می‌توانید الگوی رفتاری باشید که نشان می‌دهد چگونه یک فرد می‌تواند احساس خوبی نسبت به خودش داشته باشد.
1.تمجید کردن به گونه‌ای مناسب
1. به جای تمجید کردن از یک ویژگی یا موفقیتی خاص، تلاش او را تحسین کنید.
وقتی کودکی را تحسین می‌کنید، به میزان تلاشی که او برای فعالیت خود انجام داده است اذعان کنید. این کار سخت‌کوشی آنها را تشویق می‌کند. آنها متوجه می‌شوند که سخت‌کوشی آنها توسط دیگران مورد توجه و ارزش قرار گرفته است. از طرفی، تمرکز بر تحسین کردن نتیجه یا یک ویژگی شخصیتی در او، این موضوع را تأکید می‌کند که شما برای چیزی ارزش قائل هستید که کودک لزوماً قادر به کنترل آن نیست.
مثلا اگر کودک شما تصویری را که ترسیم کرده به شما نشان می‌دهد، تلاشی را که برای آن انجام داده تحسین کنید. می‌توانید بگویید، «به جرئت می‌تونم بگم که تو زمان زیادی رو صرف کشیدن این تصویر کردی. ببین چه جزئیاتی از پرهای پرنده رو کشیدی!» کودک را به خاطر «چه هنرمند خوبی» ستایش نکنید یا از به کار بردن تعریف کلی و نامشخص مثل «کارت عالی بود!» خودداری کنید.
مثلا اگر فرزند شما در یک امتحان نمره خوبی می‌گیرد، می‌توانید بگویید، «من خیلی به تو افتخار می‌کنم! تو برای این درس به سختی درس خوندی و در نهایت تلاشت نتیجه داد.» این بهتر از این است که بگویید، «تو همیشه تو درس مطالعات اجتماعی بسیار باهوش هستی!» یا مثلاً نگویید: «اون نمره بیستی که گرفتی توی کارنامه‌ات که قراره روی یخچال بچسبونیم عالی به نظر می‌رسه!»
تمرکز بر روی هوش کودک و نتیجۀ تلاش‌هایش می‌تواند مشکل‌ساز باشد، زیرا به سادگی ممکن است که موفقیت در موضوعی خاص به طور طبیعی برای او پیش نیاید. همچنین مواقعی پیش خواهد آمد که او به سختی تلاش می‌کند اما همچنان از هدف خود عقب می‌‌ماند. تمرکز بر روی یک مشخصه یا نتیجه نهایی باعث ایجاد حس افتخار در کودک نسبت به تلاش‌هایش نمی‌شود.
2. از تعریف و تمجید غیرصادقانه خودداری کنید.
بزرگسالان از ترس اینکه یک اظهارنظر غیرمثبت به عزت نفس فرزندان آنها آسیب برساند، غالباً در دام تعریف و تمجیدهای بیش از حد می‌افتند. ستایش بیش از حد نه تنها برای کودک غیرصادقانه به نظر می‌رسد، بلکه می‌تواند در او احساس استحقاق ایجاد کند. کودک به این باور می‌رسد که هیچ کار اشتباهی نباید بکند و ممکن است برای انجام هر کاری به آن تمجیدات دروغین وابسته شود.
اگر کودکان دائماً از دیگران تعریف و تمجیدهای پوچ بشنوند، ممکن است در آنها «مشوق درونی» که کمک می‌کند احساس خوبی نسبت به خود داشته باشند ایجاد نشود. از طرفی، این امر می‌تواند آنها را به این باور برساند که فقط در صورتی مفید هستند که کسی از آنها تعریف و تمجید کند.
در نتیجه تمجید بیش از حد، ممکن است باعث شود کودکان از خطر کردن و آزمایش چیزهای جدید ترس داشته باشند و به این باور برسند که ارزش آنها در موفقیت‌هایشان است، و تمایلی ندارند که خود را برای شکست در کار جدید آماده کنند.
3. از طریق تمجید هدفمند، رفتار خوب کودک را تشویق کنید.
قدردانی از به پایان رساندن یک وظیفه روزمره، از تعامل مثبت با خواهر و برادرش یا از سایر رفتارهایی را که می‌خواهید در او توسعه دهید می‌تواند مفید باشد. نامگذاری رفتار ارزشمند به روشی مثبت به تقویت رفتار کودک کمک می‌کند. مثلا می‌توانید بگویید، «متشکرم که امروز بعدازظهر اسباب‌بازی‌هات رو بدون اینکه کسی ازت درخواست کنه جابجا کردی. این کارت خیلی کمک کننده بود.»
2. تشویق انعطاف‌پذیری در کودک
1. به او یادآوری کنید که هیچ کس کامل نیست.
کودکان، همانند بزرگسالان، با تصاویر افرادی که در بازی‌هایشان هر روز موفق می‌شوند و اهداف مهمی را محقق می‌کنند، احاطه شده‌اند. ممکن است کودکتان وقتی متوجه شود که نمی‌تواند از خواننده یا بازیکن فوتبال مورد علاقه خود تقلید کند ناامید شود. به کودک خود بیاموزید که هیچ کس با دانش اینکه چگونه کاری را به طور کامل انجام دهد متولد نمی‌شود.
2. ارزش کار کردن برای رسیدن به یک هدف را به فرزندتان یادآوری کنید.
شما می‌توانید از بت‌های زمان کودکی‌اش به عنوان نمونه استفاده کنید. می‌توانید بگویید، «درسته، فلانی فوق‌العاده با استعداده. اما اون فقط با قدم زدن توی خیابون‌ها به این موفقیت نرسیده. حاضرم شرط ببندم که وقتی تو سن و سال تو بوده، هر روز تو پارک به تمرین پرتاب توپی به داخل یه سبد مشغول بوده.»
3. به کودکتان کمک کنید تا انتظارات واقع‌بینانه‌ای را بشناسد و تعیین کند.
اگر کودکی از اینکه ستاره تنیس نیست ناامید شود، احتمالاً احساس خوبی در مورد خود نخواهد داشت. به کودک خود کمک کنید تا درک کند که بیشتر اهداف در طولانی‌مدت محقق می‌شوند و اینکه می‌تواند هر روز قدم‌های کوچکی در جهت رسیدن به هدفی بردارد. او را تشویق کنید که به جای تمرکز بر اینکه چقدر از هدفشان دور هستند، به تلاش خود و پیشرفتی که دارند افتخار کنند.
4. به جای انتقاد، اصلاح کنید.
ایجاد عزت نفس در کودک به معنای پرهیز از نظم و انضباط نیست. نادیده گرفتن اشتباهات کودک به این معنی است که فرصت درس گرفتن از کارهای نادرست و انتخاب‌های دیگر برای تغییر رفتارش در آینده را از او سلب می‌کنید. به جای اینکه نظم و انضباط را به انتقاد محدود کنید، در حالی که فرزندتان را تعلیم و تربیت می‌کنید، فرصت‌های آموزش را برایش فراهم کنید.
به جای اینکه بگویید، «کمدت خیلی بهم ریخته‌اس! تمام لباسات رو فقط ریختی اونجا و همشون چروک شده‌ان! به نظر نمیاد که تو بتونی چیزی رو مرتب نگه داری!» می‌توانید بگویید، «من بهت نشون ندادم که چجوری لباسای خودتو جمع کنی؟ بگذار بهت نشون بدم. اینکه برای سازماندهی کمدت یک روش خوب داشته باشی خیلی مفیده، اینطوری میتونی هرچیزی که میخوای به راحتی پیدا کنی. اینجوری لباسات هم خیلی چروکیده نمیشه.»
اشکالی ندارد که به فرزندتان بگویید از کاری که انجام داده ناراحت هستید. مهم است که به کودک بیاموزید رفتارش بر افراد دیگر تأثیر می‌گذارد. مثلا می‌توانید بگویید: «مامان از اینکه اون بچه رو زدی بسیار ناراحته. ما هرگز به هم ضربه نمی‌زنیم، چون ضربه زدن باعث درد و صدمه میشه. دفعه بعد اگه بچه‌ای اسباب‌بازی تورو ازت گرفت و ناراحت شدی، چیکار میکنی؟»
هنگام آموزش نظم به کودک، از فحش دادن یا استفاده از زبان تلخ مانند «تو خیلی دست و پا چلفتی هستی!». یا «هیچ وقت نمیتونی این کارو درست انجام بدی؟» خودداری کنید. اگر متوجه شدید که قرار است از کوره در بروید، به خود وقفه‌ای اختصاص دهید.
مرزها و قوانین مشخصی را در خانۀ خود وضع کنید. عواقب عدم رعایت قوانین را مشخص کنید و در صورت لزوم پیگیری کنید. فرزند شما از اینکه بداند چه چیزی از او انتظار می‌رود احساس اعتماد به نفس می‌کند.
5. از استعدادهای طبیعی او جهت آموزش کارهای پیچیده بهره بگیرید.
اگر کودک شما در ورزش، هنر یا زمینه دیگری توانایی ذاتی دارد، به او فرصت کافی برای پرورش این استعدادها را بدهید. اگر او در این زمینه‌ها دارای استعداد طبیعی باشد، متوجه خواهد شد که چگونه تلاش کردن می‌تواند مزایای فراوانی برایش به ارمغان بیاورد. سپس می‌توانید به آنها خاطرنشان کنید که سخت‌کوشی تا چه میزان می‌تواند بر جنبه‌های دیگر زندگی آنها مؤثر باشد.
استعدادها و موفقیت‌های کودک عزت نفس او را بهبود می‌بخشد و باعث می‌شود از محقق شدن اهدافش در زمینه‌های دیگر اعتماد به نفس بیشتری به دست آورد.
اگر کودک شما از انجام یک کار دشوار احساس نگرانی می‌کند، موفقیت‌های قبلی‌اش را به او یادآوری کنید. مثلا «روزی که اجرای تک‌نوازی پیانو داشتی یادت میاد؟ تو یک قطعۀ واقعا دشوارو برای اجرا داشتی، امّا نت به نت و صفحه به صفحه تمرین می‌کردی تا بتونی به قطعه تسلط پیدا کنی. از اونجایی که خیلی سخت تلاش کردی، عملکردت توی اجرا عالی بود. پس حالا در مورد تکالیف ریاضیت هم همینطوره. این مسئلۀ ریاضی رو مورد به مورد بررسی کن و به تلاشت ادامه بده تا وقتی که بتونی حلش کنی.»
1- رفتاری مهربان و ملایم داشته باشید و به کودکان خود محبت کنید. البته محبت شما نسبت به فرزندتان نباید بصورت سطحی ابراز شود.
2- به احساسات و نظرات فرزندتان توجه کنید: هنگامی که به شادی یا ناراحتی کودکتان توجهی نمی‌کنید و عکس العملی نشان نمی‌دهید، در واقع احساسات او را جدی نمی‌گیرید و او را مورد بی‌توجهی قرار می‌دهید و بدین ترتیب عزت نفس کودکتان را از بین خواهید برد و اگر چنانچه فرزند شما در مورد مسأله‌ای نظری می‌دهد، به حرف‌های وی توجه کنید.
3- به کودک خود احترام بگذارید. به این معنی که برای کودک خود ارزش قائل شوید و او را با الفاظ و صفات خوب و محترمانه صدا بزنید.
4- هرگز سعی نکنید کودک خود را مورد تحقیر و تمسخر قرار دهید. همچنین هرگز به دیگران اجازه ندهید که کودکتان را مورد تحقیر و تمسخر قرار دهند. حتی جملاتی مانند «تو هنوز یک بچه هستی» نیز می‌تواند سبب تحقیر کودک شود.
5- کودکتان را بیش از حد مورد حمایت قرار ندهید. یکی از راه های افزایش اعتماد به نفس کودکان این هست که کودک خود را بیش از حد مورد حمایت و پشتیبانی قرار ندهید، زیرا ممکن است احساس کند که فردی ضعیف است. سعی کنید بیش از حد آنها را به خود وابسته نکنید.
6- فرزندتان را با دیگران مقایسه نکنید. حتی وی را با فرزندان دیگرتان مورد مقایسه قرار ندهید. زیرا این کار، سبب می‌شود که فرزندتان عزت نفس خود را از دست بدهد.
7- به حرف‌های کودک خود به دقت گوش کنید و به آنها جواب دهید. این رفتار نشانه احترام گذاشتن شما به فرزندتان است.
تمامی حقوق مادی و معنوی این سایت متعلق به سایت دکتر مرجان محمدیان می باشد.
طراحی و پیاده سازی توسط تیم تخصصی وطن دیزاین